Tái cấu trúc DNNN là một trong những nhiệm vụ chính của Chiến lược tái cấu trúc nền kinh tế, đang thu hút sự quan tâm sâu sắc của dư luận. Để thực hiện thành công việc tái cấu trúc DNNN, một trong những đòi hỏi đặt ra cần phải giải quyết là xử lý dứt điểm các khoản nợ và tài sản tồn đọng của doanh nghiệp thực hiện tái cấu trúc. Do vậy, trong việc thực hiện Đề án tái cấu trúc DNNN, vai trò của Công ty Mua bán nợ Việt Nam là rất quan trọng.
Tái cấu trúc DNNN đang là vấn đề “nóng” sẽ được đẩy mạnh thực hiện trong bối cảnh hiện nay bằng sự quyết tâm vào cuộc của các cấp, các ngành và DN. Song để thực hiện nhanh và có hiệu quả, một trong những yêu cầu đặt ra là cần xác định lại bức tranh nợ của các DNNN, từ đó có phương án xử lý nợ cho phù hợp. Nếu không xử lý được vấn đề nợ thì đây sẽ là rào cản đối với quá tình tái cấu trúc DNNN. Thực tế đây là vấn đề hết sức phức tạp, bởi các thông tin tài chính nói chung, thông tin về các khoản nợ của DN nói riêng khá phức tạp. Trong khi đó, không phải DNNN nào cũng minh bạch thông tin về các khoản nợ. Nếu không làm rõ được các khoản nợ, nghĩa là không làm rõ được các nguồn lực DN sử dụng còn bao nhiêu, mất bao nhiêu thì sẽ khó có hướng xử lý. Do đó vai trò của công tác xử lý nợ và tài sản tồn đọng trong quá trình tái cấu trúc DNNN là rất quan trọng. Đây cũng là cơ hội để thị trường mua bán nợ Việt Nam nói chung phát triển và Công ty Mua bán nợ Việt Nam (DATC) vào cuộc mạnh mẽ hơn nữa xử lý các khoản nợ và tài sản tồn đọng tại các DNNN góp phần lành mạnh hóa tài chính, thực hiện thành công tái cấu trúc.
Thực tế, tái cơ cấu các DN gặp khó khăn là hoạt động kinh doanh chính của DATC trong những năm qua. Do đó, cách làm và kinh nghiệm của DATC trong lĩnh vực tái cơ cấu DN chắc chắn sẽ là nguồn thông tin hữu ích bổ sung thêm cho quá trình nghiên cứu xây dựng đề án của Chính phủ, góp phần làm cho đề án sớm được hoàn thiện và đưa vào triển khai thực hiện một cách có hiệu quả.
Được Thủ tướng Chính phủ quyết định thành lập ngày 5/6/2003, với mục tiêu “để xử lý các khoản nợ tồn đọng và tài sản không cần dùng, chờ thanh lý, vật tư ứ đọng kém, mất phẩm chất, góp phần lành mạnh hóa tình hình tài chính DN, thúc đẩy quá trình sắp xếp và chuyển đổi DNNN”, DATC có hai hoạt động kinh doanh chính là: (1) Tiếp nhận để xử lý các khoản nợ và tài sản tồn đọng đã loại trừ không tính vào giá trị DN khi thực hiện chuyển đổi sở hữu DNNN; (2) Mua các khoản nợ và tài sản tồn đọng của DN để bán hoặc xử lý. Hoạt động tiếp nhận, xử lý nợ và tài sản tồn đọng loại trừ khỏi giá trị DN khi cổ phần hóa nhằm giúp Nhà nước xử lý dứt điểm các vấn đề còn tồn tại của công tác cổ phần hóa tại các DN đã được cổ phần, trong khi đó, hoạt động mua bán nợ là giải pháp để Công ty thực hiện nhiệm vụ lành mạnh hóa tình chính tài chính cho các DN và góp phần thúc đẩy tiến trình sắp xếp lại, chuyển đổi sở hữu DNNN. Hoạt động mua bán nợ gắn với tái cơ cấu lại DN khách nợ là một loại hình hoạt động mới trong hoạt động mua bán nợ, được DATC nghiên cứu, triển khai từ cuối năm 2006 và đã nhanh chóng chứng tỏ là hoạt động có hiệu quả, phù hợp nhất với mục tiêu hoạt động của Công ty.
Mua bán nợ gắn với tái cơ cấu DN khách nợ là việc DATC thực hiện mua lại phần lớn số nợ từ các chủ nợ của một DN khách nợ; sau đó với vai trò chủ nợ chính, DATC thực hiện các biện pháp thích hợp giúp DN khách nợ tái cơ cấu lại để xử lý triệt để những khó khăn, tồn tại, tiến tới ổn định và phát triển hoạt động sản xuất kinh doanh ngày càng hiệu quả hơn, từ đó có nguồn trả nợ. Hoạt động tái cơ cấu các DN khách nợ do DATC thực hiện có một số đặc điểm chủ yếu sau:
Về đối tượng, các DN được DATC thực hiện tái cơ cấu thường là những DN có nhiều khó khăn trong hoạt động sản xuất kinh doanh, đứng trước nguy cơ phá sản.
Về tiêu chí lựa chọn, có ba tiêu chí cơ bản thường được DATC sử dụng để xem xét quyết định tái cơ cấu một DN khách nợ, đó là: (1) DN khách nợ được đánh giá là có tiềm năng phát triển và có thể phát triển có hiệu quả nếu được hỗ trợ giải quyết những khó khăn tạm thời đang gặp phải. (2) DN khách nợ và các cơ quan liên quan (như các chủ nợ khác, cơ quan chủ sở hữu của DN) sẵn sàng hợp tác với DATC trong việc áp dụng các biện pháp thích hợp nhằm xử lý khó khăn cho DN, để DN tiếp tục tồn tại, phát triển có hiệu quả hơn. (3) Những tác động tích cực có thể có đối với xã hội phát sinh từ việc tái cơ cấu DN khách nợ, như việc góp phần thúc đẩy quá trình sắp xếp lại, chuyển đổi sở hữu DNNN; tạo công ăn việc làm cho một bộ phận lớn người lao động, góp phần quan trọng vào việc ổn định chính trị, xã hội ở một địa phương, một khu vực.
Về cách làm, tái cơ cấu lại DN khách nợ là một quá trình phức tạp với rất nhiều công việc liên quan bao gồm cả tái cơ cấu tài chính, tái cơ cấu lại tổ chức bộ máy, tái cơ cấu lại hoạt động sản xuất kinh doanh, tái cơ cấu lại hệ thống quản trị, điều hành,... Tùy theo đặc điểm ở mỗi DN khách nợ, mức độ các công việc phải thực hiện khi tái cơ cấu cũng khác nhau. Cụ thể:
+ Tái cơ cấu tài chính là hoạt động đầu tiên và rất cần thiết khi thực hiện tái cơ cấu các DN khách nợ. Để thực hiện tái cơ cấu tài chính cho DN, Công ty đã thực hiện các biện pháp như: Giảm bớt một phần nghĩa vụ trả nợ cho DN khách nợ, chuyển nợ thành vốn góp tại DN, điều chỉnh kế hoạch trả nợ, xác định quy mô vốn hoạt động cần thiết của DN và giúp DN huy động thêm vốn từ việc phát hành cổ phiếu, hoặc giúp khơi thông quan hệ tín dụng giữa DN với các tổ chức tín dụng. Trong một số trường hợp, Công ty đã cho vay hỗ trợ tạm thời hoặc bảo lãnh để doanh nghiêp vay vốn ngân hàng.
+ Tái cơ cấu lại tổ chức bộ máy và quản trị điều hành: Để thực hiện, Công ty đã triển khai nhiều hoạt động giúp DN trong việc sắp xếp lại cơ cấu tổ chức bộ máy và nhân sự của DN, lựa chọn đội ngũ lãnh đạo có năng lực, có phẩm chất tốt. Công ty cũng phối hợp và giúp các DN xây dựng, hoàn thiện hệ thống quy trình, quy chế nội bộ mới, theo hướng tích cực hơn, vừa đảm bảo tính công khai, minh bạch, dễ kiểm soát, vừa nâng cao tính chủ động, sáng tạo và tinh thần trách nhiệm của cán bộ, nhân viên và người lao động trong DN đối với hiệu quả hoạt động của DN.
+ Tái cơ cấu lại hoạt động sản xuất kinh doanh: Công ty đã phối hợp, tạo điều kiện và giúp DN hoạch định chiến lược kinh doanh, xây dựng các kế hoạch kinh doanh mới phù hợp với khả năng và phát huy tối đa tiềm năng sẵn có của DN. Công ty cũng đã triển khai nhiều hoạt động để góp phần giúp DN duy trì, phát triển vùng nguyên liệu hoặc mở rộng thị trường, khách hàng thông qua việc tìm kiếm thêm cho DN các đối tác, khách hàng lớn.
+ Triển khai các hoạt động hỗ trợ khác: như tìm kiếm các nhà đầu tư chiến lược tham gia đầu tư vốn, hỗ trợ về kỹ thuật và quản lý để giúp DN khách nợ thực hiện các hoạt động tái cơ cấu một cách hiệu quả nhất; Giúp các DN tái cơ cấu tạo sự liên kết với nhau để thực hiện hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau những khi cần thiết nhằm sử dụng vốn hiệu quả hơn, tiết giảm chi phí, mở rộng quy mô hoạt động trên cơ sở tận dụng ưu thế của mỗi DN. Bên cạnh đó, Công ty còn chủ động làm đầu mối liên hệ với các cơ quan quản lý nhà nước ở trung ương để giải quyết những vướng mắc của các DN về cơ chế, chính sách, nhất là cơ chế, chính sách về thuế, về tài chính...
Hoạt động mua bán nợ gắn với tái cơ cấu lại các DN khách nợ do DATC thực hiện trong những năm qua đã thu được những kết quả rất tích cực:
+ Trong 5 năm qua, đã có 42 DN được DATC thực hiện tái cơ cấu. Đây là một kết quả rất tích cực nếu so sánh với kết quả cổ phần hóa DNNN trong thời gian qua, đặc biệt trong bối cảnh đây là hoạt động kinh doanh mới, còn nhiều khó khăn do môi trường pháp lý chưa đầy, chưa hoàn thiện. Điều đáng ghi nhận hơn cả là các DN được Công ty tái cơ cấu đã có nhiều chuyển biến tích cực trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, nhiều DN đã sớm ổn định và có lợi nhuận cao chỉ trong một thời gian ngắn sau khi được tái cơ cấu. Việt Nam, Công ty mía đường Sơn La, Công ty mía đường Kon Tum, Công ty công trình giao thông 677, Công ty cơ khí 4 và xây dựng Thăng Long, Công ty sản xuất thương mại Hữu Nghị Đà Nẵng – đây là các DN liên tục có lãi từ sau khi được tái cơ cấu, đồng thời đã trả nợ vượt kế hoạch nhiều năm cho DATC. Các DN đang trong quá trình tái cơ cấu đã cân bằng được tài chính, bắt đầu có lãi và đã có nguồn trả nợ cho DATC hoặc một số ít DN còn lỗ, nhưng mức lỗ đã giảm rất nhiều so với trước khi thực hiện tái cơ cấu.
+ Trong 8 năm hoạt động của mình, DATC đã mua được gần 7.000 tỷ đồng nợ tồn đọng, trong đó hơn 90% là nợ được mua từ các NHTM nhà nước, và khoảng 92% được mua từ năm 2007 đến nay là gắn với tái cơ cấu DN khách nợ. Như vậy, hoạt động mua bán nợ gắn với tái cơ cấu lại các DN khách nợ do Công ty thực hiện trong những năm qua đã giúp đẩy mạnh hoạt động mua bán nợ với các ngân hàng, qua đó đã giúp các NHTM nhà nước xử lý nhanh một khối lượng lớn nợ tồn đọng, góp phần cải thiện và nâng cao năng lực tài chính để chuẩn bị cho công tác cổ phần hóa, tăng cường tính an toàn của hệ thống tài chính ngân hàng trong quá trình cải cách và hội nhập.
Kết quả hoạt động mua bán nợ gắn với tái cơ cấu các DN nêu trên cho thấy đây là hình thức xử lý nợ rất hiệu quả và đặc biệt thích hợp trong bối cảnh hiện nay của nền kinh tế, khi mà rất nhiều DN trong nước đang gặp khó khăn trong hoạt động sản xuất kinh doanh với gánh nặng nợ phải trả rất lớn, và nợ xấu trong hệ thống ngân hàng đang gia tăng nhanh chóng. Thông thường, để xử lý thu hồi nợ xấu, các ngân hàng thường áp dụng biện pháp siết nợ và phát mại tài sản đảm bảo. Mặc dù vậy, việc xử lý nợ xấu theo cách đó trong bối cảnh hiện nay có thể làm cho tình hình nợ xấu trong hệ thống ngân hàng càng trở nên nghiêm trọng hơn, đồng thời làm cho nền kinh tế có thể sẽ càng lún sâu hơn vào khủng hoảng, bởi hai lý do:
Thứ nhất là, việc các ngân hàng đồng loạt đẩy mạnh hoạt động siết nợ và phát mại tài sản đảm bảo trong khi thị trường bất động sản đang đóng băng và có xu hướng giảm giá mạnh có thể dẫn đến sự sụp đổ nhanh chóng của thị trường bất động sản. Điều này càng làm gia tăng tổn thất tín dụng, do khả năng thu hồi nợ càng khó khăn hơn.
Thứ hai là, việc xử lý nợ theo cách thu hồi triệt để bất chấp khó khăn của DN như nêu trên trong bối cảnh hiện nay sẽ dẫn đến sự phá sản của hàng loạt DN trong nền kinh tế, làm cho nợ xấu sẽ gia tăng nhanh chóng, đe dọa sự an toàn của hệ thống ngân hàng.
Tuy nhiên, hoạt động mua bán nợ gắn với tái cơ cấu lại DN khách nợ do DATC thực hiện là biện pháp xử lý nợ có thể loại trừ được những ảnh hưởng xấu của việc xử lý nợ nêu trên, bởi lẽ hoạt động này vừa có các dụng giúp các ngân hàng sớm thu hồi được nợ xấu, vừa tạo điều kiện cho các DN khách nợ có cơ hội phục hồi và phát triển. Vì vậy, đây thực sự là biện pháp xử lý nợ tích cực, góp phần làm giảm bớt mức độ tiêu cực của khủng hoảng, đồng thời hỗ trợ đắc lực cho quá trình tái cấu trúc các DN trong nền kinh tế.
Để DATC có thể phát huy tốt hơn nữa vai trò tích cực của mình trong việc xử lý nợ xấu của hệ thống ngân hàng cũng như trong tiến trình tái cấu trúc các DN, một số vấn đề sau đây cần được các cơ quan liên quan sớm quan tâm xử lý:
Thứ nhất, Nhà nước cần có những quy định và chế tài thích hợp buộc các NHTM phản ánh chính xác tình hình nợ xấu, đồng thời tích cực áp dụng biện pháp mua bán nợ để xử lý nhanh nợ xấu trong mỗi ngân hàng.
Thứ hai, nợ xấu cũng giống như hàng hóa tồn kho, kém phẩm chất trong các DN sản xuất, kinh doanh hàng hóa, càng để lâu càng giảm giá trị và càng khó tiêu thụ. Việc đại hạ giá là một trong những biện pháp khôn ngoan giúp DN nhanh chóng tiêu thụ được hàng tồn kho, kém phẩm chất, sớm thu hồi được vốn để phục vụ cho những dự án kinh doanh mới, hiệu quả hơn. Các NHTM có quan điểm tương tự trong xử lý nợ xấu mới có thể đẩy mạnh được hoạt động mua bán nợ, góp phần vào việc xử lý nhanh nợ xấu.
Thứ ba, khuôn khổ pháp lý cho hoạt động mua bán nợ gắn với tái cơ cấu DN cần sớm được hoàn thiện theo hướng tạo điều kiện thuận lợi hơn nữa cho DATC trong quá trình triển khai thực hiện trên cơ sở nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm, đảm bảo hiệu quả kinh tế.